ALICE NAVASARGIAN

ԵՐԵՎԱՆ, 16 ՆՈՅԵՄԲԵՐԻ, ԱՐՄԵՆՊՐԵՍ: Հայաստանի Հանրապետության սփյուռքի նախարար Հրանուշ Հակոբյանը նոյեմբերի 16-ին ընդունել է ամերիկահայ մշակութաբան Ալիս Նավասարգյանին:

Նավասարգյանը ծնվել է Իրանում՝ Թավրիզում, նրանց ընտանիքում գերիշխել են հայկական ավանդույթներն ու մշակույթը, ինչը նշանակալի գործոն է դարձել նրա հետագա գործունեության ընտրության հարցում: Ալիսը երաժշտություն և մշակույթի պատմություն է ուսանել Թավրիզում, Սպահանի համալսարանում ստացել է Հայագիտության և պատմության բակալավրի աստիճան: Ալիս Նավասարգյանը հեղինակել է «Իրան-Հայաստան. Ոսկի կամուրջներ», «Բեմին նվիրված հայուհիներ» գրքերը:

«Արմենպրես»-ին նախարարությունից տեղեկացրին, որ Ալիս Նավասարգյանը ՀՀ սփյուռքի նախարարին ներկայացրել է իր հեղինակած նոր գիրքը՝ «Անմահներ. նկարազարդ մի ժողովածու՝ Հայաստանի, հայերի և իրանահայերի մասին» վերնագրով: Գրքում ներկայացված է հայ ժողովրդի դարավոր պատմությունը՝ արվեստը, ծեսերը, հեքիաթները, լեգենդներն ու հավատալիքները, նշանավոր պատմական հերոսներն ու գործիչները: Գիրքը բացառիկ հնարավորություն է՝ օտարներին արժանվույնս պատմելու հայի ու Հայաստանի մասին:

ՀՀ սփյուռքի նախարարը մասնավորապես նշել է. «Ուրախ եմ մեր նախարարությունում ընդունել մի մարդու, ով իր կյանքը նվիրել է հայ արվեստին՝ հրատարակելով մնայուն արժեք ներկայացնող երեք գիրք, որոնք ներկայացնում են մեր մշակույթը, պատմությունն ու քաղաքականությունը: Ինձ համար էական է նրա գործունեությունը հեռավոր Ամերիկայում, քանի որ ինչ էլ ստեղծի՝ գրի, հավաքագրի, նվիրված է լինելու Հայաստանին ու հային: Հայապահպանությունը մեր հիմնական խնդիրն է սփյուռքում, մենք պետք է պահպանենք այն ամենն, ինչով հպարտանում ենք այսօր, իսկ մեր հպարտության առարկան՝ օտարի հիացմունքի պատճառն է»:

Այնուհետև նախարարը հյուրին ներկայացրել է ՀՀ սփյուռքի նախարարության գործունեությունը, մասնավորապես այն ծրագրերը, որոնք միտված են Սփյուռքի հայ համայնքներում հայկական մշակույթի, ավանդույթների պահպանմանը, հանրահռչակմանը:

ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ

«Ես միշտ կարծել եմ, որ մեր ազգն անմահ է. ըստ Հին Կտակարանի, Երկրային դրախտը Հայկական լեռնաշխարհում էր, որտեղ յետագայում ապրեցին ու պայքարեցին Հայկ նահապետը, մեր թագաւորներն ու հերոսները, ում շնորհիւ հայ ազգը գոյատեւեց, չնայած մեր կողքին ապրող բազմաթիւ ազգեր վաղուց արդէն չկան: Մարդկութեան երկրորդ պատմութիւնն էլ սկսուեց Արարատ լեռից եւ Նոյը քայլեց մեր հայոց աշխարհում: Կարծում եմ, մեր հողն ու նրանք անմահ են՝ գործով անմահացած», բանահաւաք, ստեղծագործող Ալիս Նաւասարգեանը այսպէս է մեկնաբանում իր նոր՝ «Անմահները» (The Immortals) գրքի անուանման ընտրութիւնը:

Տասնեակ տարիներ, Նաւասարգեանը ջանասիրաբար աշխարհի տարբեր անկիւններում փնտռել ու հաւաքել է հայոց պատմութեան, աշխարհի տարբեր երկրներում, մասնաւորապէս Իրանում հայերի եւ նրանց նշանակալի ներդրումների մասին պատմող մեծաքանակ տեղեկութիւն, լուսանկարներ: Գիրքը, որ իր բնոյթով պատկերազարդ հանրագիտարան է յիշեցնում՝ լի փաստագրական նիւթերով, բացայայտումներով, «հայ ազգի վսեմ հոգու մշակութային անձնագիրն է եւ պատկերը՝ աշխարհի բոլոր ծայրերում», նախաբանում գրում է գրող, լեզուաբան, պրոֆէսոր Արտէմ Յարութիւնեանը:

Լոս Անջելեսում «Անմահները» գրքի շնորհանդէսները, որ անցկացուեցին Հայաստանեայց առաքելական եկեղեցու առաջնորդարանում եւ Իրանահայ միութիւնում, անցան մեծ հանդիսաւորութեամբ՝ համախմբելով համայնքի մտաւորականներին: «Արուեստը եւ մշակոյթը մարդու կեանքը հրաշագործող այն բացառիկ շնորհներն են, որոնց աղբիւրը Աստուած ինքն է, բայց այդ նոյն շնորհի ենթահողը մարդն է, որ իր հաւատքի զօրութեամբ, տեսիլքի զգացողութեամբ գիտի ստեղծագործել եւ թռիչք ամրագրել իր կեանքում դէպի յաւիտենութիւն: Ալիսն իր կեանքը արուեստով արժեւորող այն բացառիկ անձնաւորութիւնն է, որ մշտապէս խոնարհուել է հոգեւոր արժէքների առջեւ եւ արուեստի ճաշակն է հաղորդել իր զրուցակիցներին: Մէկ լուսանակարի, պատմական մէկ տեղեկութեան համար, մեր սիրելի Ալիսը օրեր ու շաբաթներ է նուիրել, որովհետեւ խոնարհ աշխատող է եղել եւ վստահ, որ պիտի յաջողի, քանզի սրտով է առաջնորդուել», իր խօսքում նշել է առաջնորդ Յովնան արք. Տէրտէրեանը:

Ալիս Նաւասարգեանի «հայկականի» որոնումները թերեւս սկիզբ են առել Սպահանի հայագիտական ամբիոնում սովորելու տարիներին, երբ իրանահայ նկարիչների մասին աւարտական թեզը գրելու նպատակով նա հանդիպել ու ծանօթացել է մի քանի տասնեակ հայ արուեստագէտների: Փնտռտուքների ու բացայայտումների մասին՝ բանահաւաք, մատենագրող Ալիս Նաւասարգեանը կիսւում է «Ասպարէզի» հետ:

ԱՆՄԱՀՆԵՐԸ ՀՐԱՄԱՅՈՒՄ ԵՆ

Ալիս Նաւասարգեանը մշտապէս հետաքրքրուած է եղել հայոց պատմութեամբ ու մշակոյթով եւ նրա այդ նախասիրութիւնը վերածուել է գրեթէ մասնագիտութեան: Նա սկսել է հաւաքել տարաբնոյթ գրքեր սկզբում Իրանից, յետոյ՝ Միացեալ Նահանգներից ու շրջագայութիւնների ժամանակ այցելած երկրների գրադարաններից, գրախանութներից ու արխիւներից: Նաւասարգեանի հիմնական «թիրախը» եղել են անուանի հայեր՝ քաղաքական, հասարակական գործիչներ, արուեստագէտներ, ճարտարապետներ, բժիշկներ ու առեւտրականներ, որ ներդրում են ունեցել թէ՛ հայ, թէ՛ համաշխարհային կեանքում, ինչպէս նաեւ՝ հայոց պատմութեան դրուագների մասին իւրաքանչիւր տեղեկատուութիւն:

«Ամուսնուս հետ միասին յաճախ էինք սիրում ճամբորդել: Իւրաքանչիւր երկիր այցելելիս ինձ համար պարտադիր պայման էր, որ գնայի գրադարաններ, գրախանութներ, որտեղ փնտռում էի հայերի մասին տեղեկութիւններ: Ես բանահաւաք եմ, եւ աչքիցս ոչինչ չի վրիպում: Պարսկաստանում, Բոստոնում ապրածս ժամանակ էլ միշտ հաւաքել եմ, եւ այստեղ՝ Լոս Անջելեսի հայկական գրախանութները նոր գրքեր ստանալուն պէս ինձ միշտ տեղեակ էին պահում, գրքեր էի ձեռք բերում նաեւ Երեւանի «Վերնիսաժից »: Տղայիս, որ Օքսֆորդի համալսարանում ամառային դասընթացների էր, եւ աղջկաս, որ սովորում էր Քինգզ քոլեջում այցերի ժամանակ, որոշեցի այդ հաստատութիւնների գրադարաններում նոյնպէս փնտռել հայկական հետք եւ գտայ, նաեւ՝ ինձ տուեցին բազմաթիւ հին գրախանութների հասցէներ, որտեղից գնեցի բառարաններ, հանրագիտարաններ, ուր կային բազմաթիւ յիշատակութիւններ ու հետաքրքիր տեղեկութիւններ հայերի մասին: Օտար երկրներում իմ որոնումները յաճախ էին առիթ դառնում, որ հանդիպեմ ու ծանօթանամ տարբեր երկրների հայերի հետ, ովքեր յետագայում ինձ օգնում էին նոր տեղեկութիւններ հայթայթել: Այդպէս, տարիների ընթացքում ձեռք բերեցի տեղեկութիւններ Իտալիայից, Թուրքիայից, Եգիպտոսից, Ֆրանսիայից, նաեւ՝ Վենետիկում տպուած թերթերից», իր որոնումների մասին պատմում է բանահաւաքը: Երկարամեայ եւ հետեւողական ուսումնասիրութեան արդիւնքում, Ալիս Նաւասարգեանը համեմատում, համադրում է իր հաւաքածուները եւ ստեղծում է Նոյից մինչեւ մեր օրերը անհատների ու իրադարձութիւնների մասին պատմող բազմածաւալ «Անմահները»:

Գրքում կարելի է գտնել հարիւրաւոր փաստաթղթեր, ձեռագրեր, յիշատակութիւններ ու վկայութիւններ:

««Անմահները» ստեղծելիս իմ նպատակն էր, որ մեր նոր սերունդները, իմ թոռները ճանաչեն հայ ազգին՝ թէ որտեղից ենք եկել, ինչ ճանապարհ ենք անցել, ովքեր են եղել մեր թագաւորները, հերոսները եւ ինչպէս է մեր փոքրաթիւ ազգը, անցնելով բազմաթիւ փորձութիւնների միջով կարողացել պահել մեր հողը, մշակոյթը, կրօնը: Հայոց պատմութեան դրուագները ներկայացնելիս օգտուել եմ մեր քերթողահայր Խորենացուց», տեղեկացնում է Նաւասարգեանը:

«Խորհրդածելով Նաւասարգեանի երկարամեայ աշխատանքի մասին, կարելի է ասել, որ նա մշակութապաշտ է եւ յիշեալ հատորներով խոր մտայղացում ունի՝ նոր սերունդներին կապուած պահել իրենց արմատներին, լուսաւորող եւ պայծառ վերընթացի գաղափարներ ծնող մայր մշակոյթին», իր կարծիքն է գրում Սուրբ Էջմիածին թանգարանի նախագահ Շահէն Խաչատրեանը:

Յատկանշական է նաեւ այն հանգամանքը, որ գիրքը անգլերէնով է:

«Նաւասարգեանը դժուար եւ կարեւոր առաջադրանք է ստանձնել՝ մանրամասն ներկայացնել հայկական մշակոյթը աշխարհին եւ հրատարակելով հաւաքուած նիւթերը նաեւ անգլերէնով, հեղինակը յաջողել է մեր ազգային մշակոյթը նաեւ միջազգային շրջանառութեան մէջ զետեղելու հարցում», նշում է ՀՀ Գիտութիւնների Ազգային Ակադեմիայի արուեստի ու երաժշտութեան բաժնի ղեկավար Գէորգ Գէօդակեանը:

ՈՒՐ ԷԼ ՈՐ ՀԱՍԵԼ, ՈՐՏԵՂ ԷԼ ԵՂԵԼ ՋԱՆԱՑԵԼ ԵՆՔ ՄԵՆՔ ԱՄԷՆՔԻ՛ ՀԱՄԱՐ

«….1854 թուականին, 26 տարեկանում Մալքոլմ Խանը (Վարդանեան), նշանակւում է Իրանի Ներքին Գործերի նախարար: Այդքան երիտասարդ տարիքում լինելով նաեւ Խանի անձնական թարգմանիչը, նա մեծ դեր է ունենում նաեւ երկրի արտաքին քաղաքականութեան հարցերում: Մալքոլմ Խանն այնուհետեւ մեծապէս մասնակցում է Իրանի առաջին խորհրդարանի եւ կառավարութեան ձեւաւորմանը: Արտաքսուելով Իրանից ու հաստատուելով Անգլիայում, Մալքոլմ Խանը յօդուածներ է գրում Լոնդոնի «Թայմ» պարբերականում, միաժամանակ՝ լինելով անգլիական «Իրաւունք» թերթի խմբագիրը: Վերադառնալով Իրան, նա այնուհետեւ դառնում է տարբեր երկրներում Իրանի դիւանագիտական ներկայացուցիչ, իսկ այնուհետեւ՝ նշանակւում է Իրանի Արտաքին գործերի նախարար, Եւրոպայում Իրանի դեսպան:

«….Յովհաննէս Խան Մասեհեանը լինելով Իրանի Շահի աւագ թարգմանիչը 1887թ.ից, այնուհետեւ դիւանագիտական առաքելութիւններ է իրականցնում տարբեր երկրներում եւ 1929թ.ին նշանակւում է Իրանի առաջին դեսպան Ճապոնիայում: Մասեհեանը նաեւ մեծ ներդրում է ունենում Իրանի կրթական համակարգի, մշակոյթի զարգացման գործում: Յովհաննէս Խան Մասեհեանը երբեւէ չի մոռանում նաեւ իր ազգի նկատմամբ բարոյական պարտաւորութիւնների մասին. ութ տարի նա ղեկավարում է Իրանի Հայկազեան դպրոցը, 1894 թուականին հիմնում է եւ դառնում հայ-իրանական առաջին՝ «Շաւիղ» ամսագրի խմբագիրը: Հայաստանի առաջին հանրապետութեան ձեւաւորումից յետոյ, նա սերտ կապեր է հաստատում հայրենի կառավարութեան հետ եւ շուտով նշանակւում է ՀՀի դեսպանը Լոնդոնում: Հայ հանրութեանը Մասեհեանը յայտնի է նաեւ իր բազմաթիւ՝ մասնաւորապէս անգլերէնից-հայերէն Շեքսպիրի գործերի իր թարգմանութիւններով»:

Այս տեղեկութիւնները հատուածներ էին «Անմահները» գրքի՝ յայտնի իրանահայերի մասին պատմող գլխից: Ալիս Նաւասարգեանը մեծ սիրով հաւաքել ու մատենագրել է Իրանում նշանակալի ներդրում ունեցած դիւանագէտների, արուեստագէտների, ճարտարապետների ու վաճառականների մասին պատմութիւնները, որ վառ օրինակ են հայ ազգի տաղանդի ու նուիրուածութեան:

«Իրանի թագաւորները շատ բարձր են գնահատել հայերին, եւ միշտ բարձր պաշտօններ են տուել նրանց եւ ծայրայեղ իրանցիներից պաշտօնեայ հայերին պաշտպանելու նպատակով Շահերը նրանց տուել են իրանական անուններ կամ կոչումներ, ինչպէս օրինակ՝ Խանի», ներկայացնում է Նաւասարգեանը:

Գրքում կարելի է գտնել նամակներ, հետաքրքիր վկայութիւններ եւ բազմաթիւ լուսանկարներ օրինակ, Ռուսաստանում յայտնի Լազարեանների ընտանիքի մասին, որոնք սերում են Նոր æուղայից, յայտնի բարերար Ալեքսանդր Մանթաշեանի մասին, ով ծնուել է Թաւրիզում, ինչպէս նաեւ Րաֆֆիի, ճարտարապետ Աւետիս Օհանջանեանի, նկարիչ Վարդգէս Սուրէնեանցի, եւ այլ յայտնիների մասին: Հետաքրքիր բացայայտումների շարքից էին նոր æուղայում ծնուած Դոկտոր æորջիօ Բաղլաւիի պատմութիւնը, ով 1668-1711 թուականներին եղել է Հռոմի ամենայայտնի բժիշկներից ու համալսարանի պրոֆէսոր, ինչպէս նաեւ՝ իտալահայ մտաւորական, գրող Վիկտորիա Աղանուրն ու նրա բանաստեղծութիւնները:

Ազգայինի նկատմամբ սէրն ու նուիրումը Ալիս Նաւասարգեանի մօտ ձեւաւորուել է մանկուց՝ նա մեծացել է մի ընտանիքում, որ լի էր հայկական ոգով ու շնչով:

«Մայրս մեծ հայրենասէր էր. նա կապեր ունէր հայկական գրեթէ բոլոր կազմակերպութիւնների հետ՝ Կանանց միութեան, ՀՕՄի, «Արարատ», «Սասունցի Դաւի»չ միութիւնների, Եկեղեցական միութեան եւ ակտիւօրէն մասնակցում էր ձեռնարկների: Եղբայրս էլ՝ Ժորա Մինասեանը, հիմնել էր Թաւրիզում առաջին «Մելիք-Թանգեան» երգչախումբը, եւ գրեթէ բոլոր փորձերը տեղի էին ունենում մեր տանը: Կարող եմ ասել, որ իմ հայրական տունը մի մեծ հայկական կենտրոն էր, որտեղ յաճախ կարելի էր հանդիպել հայ արուեստագէտների, պատմաբանների», յիշում է տիկին Նաւասարգեանը: Մանկական ու պատանեկական յիշողութիւնները անջնջելի հետք են թողնում Ալիս Նաւասարգեանի հոգում, որ շարունակւում են լրացուել Սպահանի համալսարանի հայագիտական ամբիոնում:

Ալիս Նաւասարգեանի առաջին՝ «Իրան-Հայաստան ոսկէ կամուրջներ» խորագրով գիրքը, որ ներկայացնում է 50 իրանահայ նկարիչների շուրջ 250 աշխատանքներ՝ նրա աւարտական թեզն էր. «Հանդիպել եմ Իրանի տարբեր քաղաքներում ապրող բազմաթիւ նկարիչների, ում գործերը իրաւունք չկար երկրից հանելու եւ ես որոշեցի դրանք ներկայացնել առաւել լայն հանրութեանը», պատմում է Նաւասարգեանը: Իր երկրորդ գիրքը տիկին Ալիսը որոշում է գրել Հայաստանի այցի ընթացքում՝ ոգեշնչուելով հայ կնոջ կերպարից:

«Հայ կինն այնքան ամբողջական է, այնքան բազմաշերտ, որ ցանկացայ իմ ներդրումն ունենալ հայ կնոջը ներկայացնելու գործում»: Արդիւնքում ստեղծւում է «Բեմին նուիրուած հայուհիներ» գիրքը, որտեղ Ալիս Նուասարգեանը իր տարիների հաւաքածուներից ներկայացնում է աշխարհի մեծ բեմերում յաջողութիւնների հասած եւ համաշխարհային մշակոյթում իրենց ներդրումն ունեցած հայ կանանց՝ սկած 19րդ դարից մինչեւ մեր ժամանակակիցները, այդ թւում՝ Լուսին Ամարա, Յասմիկ Պապեան, Շեր:

Անդրադառնալով հայրենիքից իր տպաւորութիւններին, Ալիս Նաւասարգեանը յայտնեց, որ շատ է սիրում Հայաստանը: Հարկ է նշել, որ նրա սէրն առ հայրենիք արտայայտւում է ոչ միայն արժէքաւոր գրականութեան ստեղծմամբ. Նաւասարգեանն անձնական հաւաքածուից Սուրբ Էջմիածնի թանգարանին է նուիրել Մինասի նկարներից:

ԽՈՐՀՈՒՐԴԸ

«Պատմութեան միջոցով է, որ մարդն ինքն իրեն ճանաչում է: Իւրաքանչիւր հայ պէտք է իմանայ, թէ որտեղից են իր արմատները, ինչ հերոսներ են կերտել այն ու ամենակարեւորը՝ հաւատարիմ լինի իր ազգային արժէքներին», պատգամում է Նաւասարգեանը:

Ալիս Նաւասարգեանին յիրաւի կարելի է համարել համաշխարհային կարգի բանահաւաք ու դասել նուիրեալ ու ազգասէր Անմահների կողքին…

RA Minister of Diaspora receives Armenian American culturologist Alice Navasargian

On November 16, Minister of Diaspora of the Republic of Armenia Hranush Hakobyan received Armenian American culturologist Alice Navasargian.

Alice Navasargian was born in Tavriz, Iran. Alice’s family attached importance to Armenian national culture and traditions, and this became a significant factor when it came time for Alice to choose her profession. Alice studied music and culture in Tavriz and received her Bachelor of Arts degree in Armenian Studies and History from the University of Isfahan. Alice Navasargian has also written the books “Iran-Armenia: Golden Bridges” and “Armenian Actresses Devoted to the Stage”. 

Alice Navasargian introduced the RA Minister of Diaspora to her new book entitled “The Immortals: AN Illustrated Collection about Armenia, Armenians and Iranian-Armenians”. The book presents the centuries-old history of the Armenian people, including the arts, rituals, fairy tales, legends and beliefs, as well as remarkable historic heroes and figures. The book provides the exclusive opportunity to tell foreigners all they should know about Armenians and Armenia. 

The RA Minister of Diaspora greeted Navasargian and particularly mentioned: “It gives me pleasure to meet with a person who has dedicated her life to Armenian arts by publishing three valuable books that present Armenian culture, history and politics. Alice’s activities abroad are very important to me because whatever she writes or whatever information that she gathers will always be devoted to Armenia and the Armenians.  Preservation of the Armenian identity is our major objective in the Armenian Diaspora. We must preserve all that we take pride in today, and what we take pride in is what foreigners admire.” 

The minister presented the activities of the RA Ministry of Diaspora, particularly the programs aimed at preserving and popularizing Armenian culture and traditions in the Armenian communities of the Diaspora. 

In 1997 Alice Minassian Navasargian produced her first book, Golden Bridges: 20th Century Armenian Artists. It provided biographies and beautiful color reproductions of Armenian artists who were born in or lived in Iran. Two years later, she has published a second lavishly illustrated book, entitled Armenian Women of the Stage, which spotlights Armenian women actresses, singers and musicians over the past 150 years.

Navasargian’s new book was presented to the public Dec. 15 at a Brandview Collection reception in Glendale. More than 200 Armenian Americans were on hand for the program, which featured talks by Dr. Mihran Agbabian, president emeritus of the American University in Armenia, and Prof. Yervand Ghazanjian, president of the Actors Guild and Actors Studio of Armenia.

Lauding Navasargian for her research, Dr. Agbabian noted that Armenian theater has been documented for more than two millennia. However, with the advent of Islam, women withdrew from the stage in the Middle East until the mid-19th century. The first Armenian actress to remind audiences that a woman was much more convincing in a female role than a young man was Arousiak Papazian, who dared to appear on stage for the first time in 1858.

Turkish persecution at the turn of the century abruptly ended Armenian theater productions until after 1920, Dr. Agbabian said. Subsequently, Armenian theater in the Soviet Union had little contact with that of the West.

The author, who was born in Tabriz, Iran and received her degrees from the University of Isfahan, is dedicated to bringing the history of Armenian contributions to the arts to world attention.

“For Armenians, storytelling is an important medium through which older generations communicate with their youth to preserve the uniqueness of our culture,” Navasargian told the Washington Report. “My book is not a collection of biographies...it is about our stage heroines, a group of amazing and talented Armenian women in all the performing arts.”

Because she selected more than 50 artists, Navasargian said she focused on their major achievements rather than offering a scholarly account of each year of their lives. She talked to descendants and friends of deceased artists, and personally interviewed many of the living performers.

She learned that pioneer actress Papazian, who was born in 184l in Constantinople and by 1863 was performing Sappho in Sophocles’ Antigone and Lucrezia in Victor Hugo’s Lucrezia Borgia, eventually was forced off the stage. At the peak of her career she married the successful painter Sophon Bezirjian. He not only forbade her from acting, but would not allow her even to attend the theater. She died in obscurity.

It was a happier existence for the statuesque beauty Yeranouki Garagashian, who made her first appearance on stage in 1865, at the age of 18. She starred in melodramas and classic stage productions for more than 15 years until she abdicated her crown as queen of the theater to marry Prince Alexander Arghutiants Yerkaynabazuk of Tiflis. She lived in regal luxury until her death at age 76 in 1924.

Mari Nvart lived only 32 years, yet more has been written about her than any other Armenian actress. She was born in 1853 in Constantinople and was raised as an orphan by Catholic nuns.

She began acting at age 17, and by 1885 was recognized as the prima donna of the Manakian Company. Her final appearance was in Tiflis, where she played the role of Margetet Goethe in La Dame aux Camelias. She failed to make her last curtain call because, Victorian critics wrote, she had been consumed by her tragic role and drew her last breaths listening to the applause of her audience.

Another tragic life was led by the beautiful Azniv Hrachia, who achieved her greatest success performing historical tragedies and melodramas in the early 1880s. She was diagnosed with tuberculosis at the height of her career and settled in Baku in 1896.

Siranoush (1857 to 1932) became an acting legend after she performed the role of Ophelia in Hamlet and created her own school of theater. Her performances in Russia were regarded as her finest work.

In the West, Zabel Aram, who emigrated with her parents to the United States in 1907, sang at the Boston Opera Hall in 1920 and, after studying at music conservatories in Rome, Milan, Paris and Geneva, performed opera in Europe and the U.S. from 1932 to 1948.

Lilie Chookasian was born in 1920 in Chicago and sang with the Metropolitan Opera. In 1978, as a guest artist at the White House, she sang the first Armenian songs performed in the presidential mansion.

Arlene Frances, post-World War II star of film, radio and television, was the daughter of New York photographer Aram Kazanjian. Born in 1926, she has been a familiar face on the TV screen for five decades.

Superstar Cher is recognized more in this tome for her visit to Armenia in 1993 than for her world-class achievements as a pop singer and actress. Several pages are devoted to photos of the Oscar-winning actress visiting orphanages and historic sites of Yerevan.

Tribute is paid to concert pianist Dora Sarviarian Kohn, who was born in 1936 in Beirut and is a leading interpreter of Khachaturian’s “Piano Concerto.”

World-class Armenian opera singers are Maria Guleghina, Hasmik Papian, Aline Kutan and Kallen Esperian.

Armenian Women of the Stage should be in university libraries as well as on coffee tables throughout the world. It is interesting to speculate whether Navasargian will next turn her attention to Armenian writers and poets.